To jakie warunki życiowe i zasady muszą spełnić więzienne cele określa art. 30 Konstytucji RP oraz tak zwane Europejskie Reguły Więzienne. Zgodnie z nimi osadzonym ma przysługiwać szacunek, godność oraz poszanowanie prywatności (w granicach możliwości).

Dalej – o warunkach bytowych mówi również art. 102 pkt 1 ustawy Kodeks karny wykonawczy: „Skazany ma prawo do odpowiednich warunków bytowych, pomieszczeń i odpowiednich warunków higieny”.

Zgodnie z zasadami

Osadzeni mają być rozmieszczani w celach z uwzględnieniem poniższych kryteriów i zasad:

• Klasyfikacja osadzonego – w tym płeć, wiek, historia ewentualnych wcześniejszych zatargów z prawem oraz rodzaj i charakter przestępstwa, za które został skazany.
• Rozróżnienie aresztowanego tymczasowo od skazanego.
• Zadbanie o utrzymanie porządku, spokoju oraz bezpieczeństwa w więzieniu.
• Troska o odpowiednią atmosferę pośród skazanych.
• Zalecenia rehabilitacyjne, psychologiczne i zdrowotne.
• Zapobieganie autoagresji i zachowaniom autodestrukcyjnym w przypadku osadzonych, wykazujących takie skłonności.

Za Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, pod uwagę należy brać również nałogi – niepalącego osadzonego nie wolno umieszczać w celi z osadzonymi palącymi, bowiem narażałoby go to na tak zwane bierne palenie.

Gwarantowane minimum

Powierzchnia. Zgodnie z art. 110 § 2 Kodeksu karnego wykonawczego, minimalna powierzchnia na jednego osadzonego w celi nie może być mniejsza, niż 3 m2 – co stanowi jedną z mniejszych powierzchni pośród innych krajów europejskich.

Podstawy bytowe. Osadzonemu przysługuje niezbywalne prawo do dysponowania miejscem do snu, infrastrukturą do zachowania higieny osobistej, niezakłóconym przepływem powietrza oraz komfortową i dostosowaną do warunków zewnętrznych temperaturą.

Wyposażenie. Skazany musi mieć dostęp do odpowiedniego oświetlenia – do nauki, czytania lub wykonywania pracy. W celi znajdować się musi stół, szafka, stołek (wszystko to w ilości odpowiadającej liczbie zakwaterowanych w celi). Ponadto, w każdej celi znajdować się powinny odpowiednie narzędzia i środki do samodzielnego utrzymania porządku.

Prawo sobie, a życie sobie

Niestety przewidziane prawem warunki nie zawsze znajdują odzwierciedlenie w rzeczywistości. Polskie zakłady karne borykają się nieustannie z dużym przeludnieniem. Wynikające z tego problemy w sposób oczywisty dotykają osadzonych, obniżając znacząco ich komfort i odbierając należną każdemu strefę prywatności. Skutkiem tego – obok obniżonego nastroju – są również skłonności depresyjne. Ale to nie koniec kłopotów. Ścisk i przeludnienie są czynnikiem, który niezwykle często powoduje spory, konflikty i bójki, które w naturalny sposób przekładają się na trudności w zarządzaniu i utrzymaniu ładu w zakładzie karnym, przynosząc szkody zarówno osadzonym, jak i personelowi. Ponadto, taka sytuacja generuje szereg problemów zdrowotnych, łatwe rozprzestrzenianie się chorób i trudności w utrzymaniu higieny.