Jednym z najważniejszych praw przysługujących obywatelowi w toku postępowania jest prawo do obrony. Prawo do obrony gwarantowane jest przez Konstytucję oraz Konwencję o obronie praw człowieka i podstawowych wolności.

W ramach prawa do obrony każdy oskarżony może:

• złożyć wyjaśnienia lub odmówić składania wyjaśnień/ odpowiedzi na pytania
• złożyć wyjaśnienia dotyczące każdego z dowodów przedstawianych w postępowaniu
• zadawać pytania świadkom
• składać wnioski dowodowe
• korzystać z pomocy obrońcy

W przypadku postępowania o przestępstwo, przestępstwo skarbowe oraz wykroczenie skarbowe, oskarżony może również:

• zarządać ustnego przedstawienia podstaw postawienia zarzutów
• złożyć wniosek o dokonanie czynności postępowania przygotowawczego
• wnioskować o zaznajomienie z końcowymi materiałami z postępowania

Prawo do obrony skazanego

Prawo skazanego do obrony polega na możliwości przedstawiania przed organami prowadzącymi postępowanie wykonawcze swoich racji, wskazywaniu na możliwe uchybienia w działaniach instytucji odpowiadających za wykonywanie kary oraz odpierania zarzutów.

Skazany ma prawo:
1. występować w postępowaniu jako jego strona i przedstawiać wnioski dowodowe,
2. korzystać z pomocy obrońcy,
3. złożyć wyjaśnienia lub odmówić składania wyjaśnień/ odpowiedzi na pytania
4. składać wyjaśnienia dotyczące każdego z przedstawionych dowodów.

Prawo do obrony pokrzywdzonego

Pokrzywdzony, jako strona postępowania przygotowawczego jest uprawniony do występowania przed Sądem we własnym imieniu i własnym interesie. W związku z tym ma możliwość składania wniosków i oświadczeń (zarówno na piśmie jak i ustnie, do protokołu), m.in. wniosków dowodowych. Pokrzywdzony może również zaskarżać decyzje procesowe (m.in. postanowienia dotyczące umorzenia postępowania lub odmowy jego wszczęcia). Pokrzywdzony zarówno na etapie postępowania przygotowawczego jak i w trakcie procesu sądowego może korzystać z pomocy pełnomocnika.

Aby w postępowaniu przed sądem zachować uprawnienia przysługujące pokrzywdzonemu na etapie postępowania przygotowawczego należy zostać oskarżycielem posiłkowym (wyjątek stanowi niepoczytalność sprawcy, gdy do sądu złożono wniosek o orzeczenie wobec niego środka zabezpieczającego- umieszczenia w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym).

Jak pokrzywdzony może bronić swoich interesów majątkowych?
Aby uzyskać odszkodowanie lub zadośćuczynienie od sprawcy przestępstwa, pokrzywdzony w toku prowadzonego postępowania karnego może:

• wnosić o przeprowadzenie mediacji, która ma na celu zawarcie ugody ze sprawcą
• sam prowadzić rozmowy ze sprawcą i w przypadku ich pomyślnego rozstrzygnięcia złożyć do sądu wniosek o umorzenie postępowania
• złożyć podczas rozprawy wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

Pokrzywdzony może, nawet tuż przed ogłoszeniem wyroku, złożyć do sądu wniosek, aby sąd zobowiązał sprawcę do naprawienia wyrządzonej szkody w całości lub w części, nawet w razie skazania sprawcy na określoną karę. W przypadku kiedy pokrzywdzony w wyniku popełnionego przestępstwa doznał średniego lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, lub osoba najbliższa poniosła śmierć, może skierować do sądu rejonowego wniosek o przyznanie kompensaty (na pokrycie utraconych zarobków, kosztów rehabilitacji lub kosztów pogrzebu). Kompensata przyznawana jest gdy pokrzywdzony nie może pozyskać rekompensaty od sprawcy przestępstwa, z tytułu ubezpieczenia lub z pomocy społecznej.

Pomoc oskarżonemu w czasie postępowania
W postępowaniu dotyczącym przestępstwa lub przestępstwa skarbowego oskarżony ma prawo korzystać z pomocy nie więcej niż trzech obrońców. Obrońcą może być adwokat lub radca prawny. W sprawach o wykroczenia i wykroczenia skarbowe można korzystać ze wsparcia tylko jednego obrońcy- adwokata lub radcy.

Oskarżony musi mieć obrońcę gdy:

• jest nieletni,
• jest głuchy, niemy lub niewidomy
• zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności
• sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę

Jeżeli oskarżony w którejkolwiek z powyższych sytuacji nie będzie miał obrońcy z wyboru, sąd sam wyznaczy obrońcę z urzędu.

Obrońca z urzędu w postępowaniu przygotowawczym
Jeżeli oskarżony nie ma obrońcy z wyboru i w sposób skrupulatny wykaże, że nie ma środków na pokrycie wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego może wnioskować o wyznaczenie przez sąd obrońcy z urzędu. Obrońca przyznany w postępowaniu przygotowawczym ma obowiązek współdziałania z oskarżonym do czasu zakończenia całego postępowania (również przed sądem).

Obrońca z urzędu w postępowaniu przed sądem
Jeżeli podczas postępowania oskarżony nie ma obrońcy z wyboru i nie mają miejsca przypadki, w których posiadanie obrońcy jest obligatoryjne, może on wnioskować do sądu o wyznaczenie obrońcy z urzędu (można wnioskować o to aby obrońca uczestniczył w całym postępowaniu lub w poszczególnych jego elementach).
Sąd zawsze uwzględnia wniosek oskarżonego, co oznacza że będzie on (oskarżony) obarczony kosztami pomocy prawnej w zależności od wyniku postępowania i sytuacji majątkowej oskarżonego.
Wnioski o przyznanie obrońcy z urzędu są rozpatrywane niezwłocznie po ich złożeniu.