Kodeks karny dopuszcza możliwość ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie z odbycia części kary pozbawienia wolności. Jeżeli więzień w trakcie odbywania kary wzbudza przypuszczenie, że będzie po opuszczeniu murów zakładu karnego przestrzegał porządku prawnego, norm współżycia społecznego i nie dopuści się ponownie do popełnienia przestępstwa może ubiegać się o warunkowe zwolnienie z odbywania reszty kary.
O udzieleniu warunkowego zwolnienia decyduje pozytywna prognoza społeczno-kryminologiczna, czyli prognoza związana z oceną przyszłego funkcjonowania więźnia na wolności. Skazany może wnioskować do sądu penitencjarnego o zwolnienie gdy jego postawa, właściwości i warunki osobiste, okoliczności popełnienia przestępstwa oraz zachowanie po jego popełnieniu i w czasie odbywania kary uzasadniają przekonanie, że skazany po zwolnieniu będzie stosował się do orzeczonego środka karnego lub zabezpieczającego i przestrzegania porządku prawnego, w szczególności nie popełni ponownie przestępstwa (art. 77 kodeksu karnego).
Sąd penitencjarny prognozę społeczno-kryminologiczną formułuje samodzielnie właśnie na podstawie wytycznych z kodeksu karnego i nie jest związany w tym zakresie ze stanowiskiem jakie przedstawia administracja jednostki penitencjarnej.
Warunkowe przedterminowe zwolnienie z odbycia reszty kary jest fakultatywne, co oznacza że nawet jeśli zajdą wszystkie przesłanki wymieniane przez kodeks karny sąd penitencjarny nie ma obowiązku takiego zwolnienia udzielić. Sąd penitencjarny podczas rozpatrywania wniosku zobowiązany jest do dogłębnej oceny zarówno przez pryzmat ustawowych przesłanek jak i ustalając prognozę kryminologiczno- społeczną.
Kiedy można ubiegać się o warunkowe przedterminowe zwolnienie:
- skazanego można warunkowo zwolnić po odbyciu co najmniej połowy kary,
- w przypadku skazanego recydywisty (art. 64 § 1 kodeksu karnego) zwolnienie może nastąpić po odbyciu dwóch trzecich kary,
- natomiast w przypadku skazanego multirecydywisty (art 64 § 2 kodeksu karnego) po odbyciu trzech czwartych kary.
- skazanego na karę 25 lat pozbawienia wolności można warunkowo zwolnić po odbyciu 15 lat kary,
- natomiast skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności- po odbyciu 25 lat kary.
Skorzystanie przez osadzonego z możliwości warunkowego przedterminowego zwolnienia nie oznacza jednak zakończenia procesu resocjalizacji. Resocjalizacja jest prowadzona nadal, w warunkach wolnościowych i jest nazywana okresem próby.
Okresy próby trwają odpowiednio:
- W razie warunkowego zwolnienia – nie może on być krótszy niż 2 lata ani dłuższy niż 5 lat
- Odnośnie skazanego – multirecydywisty okres próby nie może być krótszy niż 3 lata.
- W razie warunkowego zwolnienia z kary dożywotniego pozbawienia wolności lub kary 25 lat pozbawienia wolności (według nowych przepisów od 1 stycznia 2012 r.) – okres próby wynosi 10 lat.
Jeżeli w okresie próby i w ciągu dalszych 6 miesięcy od jej zakończenia nie odwołano warunkowego zwolnienia, karę uważa się za odbytą z chwilą warunkowego zwolnienia.
Warunkowe przedterminowe zwolnienie z odbywania kary pozbawienia wolności zostanie odwołane w następujących przypadkach:
- jeżeli zwolniony w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania.
- jeżeli zwolniony, skazany za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej zamieszkujących wspólnie ze sprawcą, w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, ponownie używając przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej zamieszkujących wspólnie ze sprawcą
- jeżeli zwolniony w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności popełnił inne przestępstwo lub została orzeczona kara albo gdy uchyla się od dozoru, wykonania nałożonych obowiązków lub orzeczonych środków karnych, przepadku lub środków kompensacyjnych
W przypadku odwołania warunkowego przedterminowego zwolnienia ponowne warunkowe zwolnienie nie może nastąpić przed odbyciem, po ponownym osadzeniu, conajmniej roku pozbawienia wolności. A w przypadku kary 25 lat pozbawienia wolności lub dożywocia, przed odbyciem 5 lat kary pozbawienia wolności.
