Kodeks Karny Wykonawczy wymienia trzy systemy w których Skazani mogą odbywać karę pozbawienia wolności: system terapeutyczny, system programowanego oddziaływania oraz system zwykły.
Należy podkreślić, iż jest to katalog zamknięty, a więc poza tymi wyraźnie wymienionymi przez Ustawodawcę nie można skierować Skazanych do innych systemów odbywania kary. Minister Sprawiedliwości może jednak w drodze rozporządzenia określić inne systemy wykonywania kary pozbawienia wolności – w tym istnieje możliwość stworzenia systemu o charakterze eksperymentalnym.
Cechą wspólną wymienionych systemów wykonania kary jest ich cel – przygotowanie Skazanego do powrotu do społeczeństwa.
Tym, co je różni, są środki i metody osiągnięcia tego celu, związane ze sferami oddziaływań.
W przypadku systemu programowanego oddziaływania i zwykłego jest to sfera osobowości Skazanego, w systemie terapeutycznym – jego sytuacja zdrowotna.
Trafny wybór systemu wykonywania kary a także rodzaju i typu Zakładu Karnego poprzez indywidualizację systemu oddziaływań na Skazanych ma ogromne znaczenie dla powodzenia procesu resocjalizacji.
Zdaje się, że skutecznie można oddziaływać na dorosłego człowieka, tylko w taki sposób i z użyciem takich środków, na które on sam wyrazi zgodę, zaakceptuje je i jako podmiot tych oddziaływań nawiąże współpracę z wychowawcami, nauczycielami czy terapeutami.
Tak więc wszelkie oddziaływania resocjalizacyjne prowadzone wobec Skazanego powinny stać się jego uprawnieniem lub ofertą ze strony organu wykonującego karę, z której może on skorzystać, ale także którą ma prawo odrzucić.
W systemie zwykłym odbywają karę Skazani niezakwalifikowani do systemu programowanego oddziaływania ani systemu terapeutycznego, a więc:
- Skazani, którzy po przedstawieniu im projektu programu oddziaływania nie wyrażają zgody na współudział w jego opracowaniu i wykonaniu
- Skazani, którzy nie przestrzegali warunków programu oddziaływania
- Skazani, którzy ukończyli 21 lat
- Skazani niewymagający oddziaływań terapeutycznych.
- Skazani odbywający zastępczą karę pozbawienia wolności
- ukarani karą aresztu za wykroczenie, karami porządkowymi.
- osoby, wobec których zastosowano środki przymusu, skutkujące pozbawieniem wolności
W systemie zwykłym powinni też odbywać karę Skazani, którzy z różnych względów nie kwalifikują się do odbywania kary w systemie programowanego oddziaływania – przede wszystkim skazani niebezpieczni osadzonych w wyodrębnionym oddziale lub celi zakładu karnego zamkniętego, a także osoby skazane na krótkie (kilkumiesięczne) kary pozbawienia wolności.
Do więźniów objętych tym systemem mają zastosowanie wszystkie przepisy Kodeksu Karnego Wykonawczego i regulaminu wykonania kary pozbawienia wolności, określające zasady i tryb postępowania podczas wykonywania kary pozbawienia wolności, za wyjątkiem przepisów odrębnych dla systemu programowanego oddziaływania oraz terapeutycznego.
Praca ze skazanymi odbywającymi karę w systemie zwykłym obejmuje wszelkie standardowe formy oddziaływania przez pracę, naukę, zajęcia społeczno – wychowawcze, sportowe, oddziaływanie przez stosowanie kar i nagród.
Skazani odbywający karę w systemie zwykłym podlegają okresowym ocenom swojego zachowania w Zakładzie Karnym, a stwierdzone w tym zakresie postępy uwzględniane są w ich awansowaniu lub degradowaniu w obrębie poszczególnych typów zakładów (np. przejścia z zakładu typu półotwartego do zamkniętego).
W stosunku do Skazanych odbywających karę w systemie zwykłym nie ma wymogu sporządzania indywidualnych programów oddziaływania.
W czasie dokonywania okresowych ocen zachowania proponuje się Skazanym – w razie potrzeby – skierowanie do systemu programowanego oddziaływania lub kwalifikuje się do systemu terapeutycznego, jeżeli w trakcie odbywania przez nich kary pojawią się ku temu wskazania.
