Kodeks Karny Wykonawczy wymienia trzy systemy w których Skazani mogą odbywać karę pozbawienia wolności: system terapeutyczny, system programowanego oddziaływania oraz system zwykły.
Należy podkreślić, iż jest to katalog zamknięty, a więc poza tymi wyraźnie wymienionymi przez Ustawodawcę nie można skierować Skazanych do innych systemów odbywania kary. Minister Sprawiedliwości może jednak w drodze rozporządzenia określić inne systemy wykonywania kary pozbawienia wolności – w tym istnieje możliwość stworzenia systemu o charakterze eksperymentalnym.
Cechą wspólną wymienionych systemów wykonania kary jest ich cel – przygotowanie Skazanego do powrotu do społeczeństwa.
Tym, co je różni, są środki i metody osiągnięcia tego celu, związane ze sferami oddziaływań.
W przypadku systemu programowanego oddziaływania i zwykłego jest to sfera osobowości Skazanego, w systemie terapeutycznym – jego sytuacja zdrowotna.
Trafny wybór systemu wykonywania kary a także rodzaju i typu Zakładu Karnego poprzez indywidualizację systemu oddziaływań na Skazanych ma ogromne znaczenie dla powodzenia procesu resocjalizacji.
Zdaje się, że skutecznie można oddziaływać na dorosłego człowieka, tylko w taki sposób i z użyciem takich środków, na które on sam wyrazi zgodę, zaakceptuje je i jako podmiot tych oddziaływań nawiąże współpracę z wychowawcami, nauczycielami czy terapeutami.
Tak więc wszelkie oddziaływania resocjalizacyjne prowadzone wobec Skazanego powinny stać się jego uprawnieniem lub ofertą ze strony organu wykonującego karę, z której może on skorzystać, ale także którą ma prawo odrzucić.
W systemie programowanego oddziaływania upatruje się największej skuteczności realizacji celów kary pozbawienia wolności i wskazuje się, iż jest to system szczególnie nakierowany na resocjalizację.
U jego podłoża leży przekonanie, że kara pozbawienia wolności powinna wzbudzić w skazanym pewną reakcję psychologiczną, a więc być bodźcem, który wpłynie na jego wolę poprawy moralnej, jak i społecznej.
Celem personelu Zakładów Karnych, współuczestniczącego w realizacji systemu programowanego oddziaływania, jest wpojenie Skazanemu przekonania, że przestępstwo jest nieopłacalne, a wolność natomiast ma ogromną wartość i tylko od samego skazanego zależy możliwość uwolnienia się od negatywnych skutków izolacji penitencjarnej, która okazała się niezbędna z powodu jego postępowania.
Oddziaływanie resocjalizacyjne ma jednak szansę na powodzenie wyłącznie jeżeli Skazany będzie współpracować z wychowawcami. Dlatego też objęcie dorosłych skazanych systemem programowanego oddziaływania uzależnione jest od ich zgody.
Nieco odmiennie kształtuje się sytuacja młodocianych skazanych, których do systemu programowanego oddziaływania kieruje się obligatoryjnie. Młodociani bowiem są bardziej podatni na oddziaływania wychowawcze niż więźniowie od nich starsi.
Skazany, który traci status młodocianego tj. ukończył 21 lat, kontynuuje realizację programu i w dalszym ciągu odbywa karę w systemie programowanego oddziaływania.
W przypadku gdy skazany dorosły nie przestrzega wymagań określonych w programie, przenosi się go do systemu zwykłego. Reguła ta nie dotyczy skazanych młodocianych, którzy, nawet jeżeli nie przestrzegają zasad wynikających z programu – odbywają karę w systemie programowanego oddziaływania.
Skazani, odbywający karę w systemie programowanego oddziaływania, osadzani są w zakładzie karnym półotwartym. Szczególne okoliczności mogą uzasadniać skierowanie takiego skazanego do zakładu zamkniętego np. w przypadku skazanych za zbrodnie czy też bardzo poważne występki.
Przy kierowaniu skazanego do systemu programowanego oddziaływania nie ma znaczenia ani rodzaj przestępstwa, które zostało przez skazanego popełnione, ani też wymiar wymierzonej mu kary pozbawienia wolności.
Z istoty systemu programowanego oddziaływania wynika jednak, że na opracowanie i realizację ustalonego ze skazanym programu potrzeba co najmniej kilku miesięcy. Z tego właśnie względu skazani odbywający zastępczą karę pozbawienia wolności, karę aresztu za wykroczenia, a także izolacyjne kary porządkowe lub środki przymusu w zasadzie nie mogą odbyć jej w systemie programowanego oddziaływania.
Projekt programu oddziaływania to harmonogram pracy ze skazanym w warunkach Zakładu Karnego, który jest ustalany we współdziałaniu z samym skazanym.
W programach oddziaływania ustala się środki resocjalizacji lub rodzaje terapii, a także różne przedsięwzięcia np. kontakty zewnętrzne, wypełnienie czasu wolnego, niezbędne dla przygotowania skazanego do wyjścia na wolność i powrotu do społeczeństwa.
Realizacja programu oddziaływania podlega okresowym ocenom Komisji Penitencjarnej – zazwyczaj co 6 miesięcy.
Organem kierującym do systemu programowanego oddziaływania jest Komisja Penitencjarna, która następnie przedstawia skazanemu projekt programu i potwierdza jego zgodę na udział w jego opracowaniu i wykonaniu.
